عکس‌هایی که قصه گذشته را بازمی‌گویند
پيشگامان عكاسی در اردبيل. اسماعيل صادقيلر. تهران: نشر عارف کامل، ۱۳۸۶، قيمت:۲۰۰۰تومان
اگر از روی تصادف يا از سر تدبير، ناصرالدين شاه قاجار پس از بازگشت از سفر فرنگ، «علی خان» را به حكمرانی اردبيل منصوب نمی‌‌كرد، ما اكنون مجموعه‌ای بی‌‌نظير از قديمی‌‌ترين عكس‌های منطقه اردبیل را در اختيار نداشتيم؛ چرا كه اين نجيب‌زاده تهرانی، عكاسی را در «سن‌پترزبورگ» آموخته بود و علاوه بر گردآوری عکس و آلبوم‌های شخصی، گزارش‌های ارسالی‌‌اش به شاه را نيز با عكس‌هايی متعدد همراه می‌‌كرد.
علی خان كه پيشتر سابقه كار در گيلان، دربار ناصرالدين شاه، تصدی حكومت‌های مراغه، خوی، سلماس و اروميه را داشت و مدتی نيز با اقامت در تبريز به عكاسی پرداخته بود، وقتی روز پانزدهم صفر ۱۳۰۷ هـ.ق (۱۲۲سال پيش) پا به اردبيل گذاشت، بنابر اسناد در دسترس، برای نخستين بار دوربين عكاسی را هم به اين شهر آورد. وی كه علاوه بر علاقه‌اش به عكاسی و تهيه آلبو‌م‌هايی نفيس از اردبيل در زمينه آثار تاريخی، بافت شهر، روستاها، طبيعت، ايلات و بزرگان و ... گزارش‌های مصوری را نيز برای شاه می‌‌فرستاد، منحصربه‌فردترين مجموعه عكس‌های پيش از مشروطيت اردبيل را برای ما به يادگار گذاشته. علاوه‌براين يادداشت‌هايی كوتاه که با دستخط او عكس‌ها را همراهی می‌‌كند، از منظر تاريخی و فرهنگی بر ارزش تصاوير افزوده است. حكومت علی خان بر اردبيل و مشگين‌شهر در دوره ناصری دو سال و يك ماه به طول انجاميد و سپس در عهد مظفرالدين شاه برای بار دوم به حكومت اين منطقه منصوب شد...
بعد از علی خان که عکس‌هایش اکنون در موزه کاخ گلستان نگهداری میشود، فردی ارمنی‌‌زبان به نام «چاليك» را دومين عكاس فعال در منطقه ذكر كرده‌اند. او علاوه بر ثبت هنرمندانه تصوير مردم شهر، به آموزش عكاسی نيز پرداخته است. در مورد زندگی چاليك اطلاعات دقیقی در دست نيست و ظاهراً تصويری نيز از وی به جا نمانده، اما «يونس فرزانه»، تنها عكاس باقی مانده از نسل عكاسان قديم اردبيل درباره چاليك می‌‌گويد: «در دوره قاجار فردی ارمنی‌‌زبان به نام چاليك كه ساكن تهران بوده، هر سال بهار و تابستان به اردبيل می‌‌آمد و با اجاره محلی مناسب به عكاسی می‌‌پرداخت. چاليك اولين فردی است كه در اردبيل به صورت حرفه‌ای (در ازای دريافت دستمزد) ثبت عكس‌های يادگاری، خانوادگی و اداری را انجام داده. در واقع او نخستين شخصی است كه در اين شهر اقدام به دائر كردن مغازه عكاسی كرده»...
پس از چاليك، میرزا احمد اردبیلی سومین عکاس فعال در این شهر و نخستین اردبیلی‌ای است که حرفه عکاسی را برگزیده. او در سال ۱۳۰۰خورشیدی مغازه‌ای را در حدفاصل چهارراه مرکزی شهر تا میدان سرچشمه دایر و به آموزش دو تن از عکاسان آتی اردبیل نیز همت گمارده است.
اسماعيل قربان ارشادی (۱۳۴۱ـ۱۲۷۰ خورشيدی) را می‌‌توان چهارمین عكاس قديمی اردبيل دانست. او در خانواده‌ای عشاير در اطراف مشگين‌شهر به دنيا آمده و در پانزده سالگی به دليل مشكلات مالی، به دنبال كار راهی ارمنستان میشود. وی در آنجا با يك عكاس آشنا شده، به عنوان دستيار کار خود را شروع می‌کند و فنون وقت عكاسی را فرا می‌‌گيرد، اما به دليل داشتن تابعيت ايرانی اجازه گشودن مغازه مستقل را ندارد؛ تا اينكه پس از روی كار آمدن رضاشاه در ايران، راه وطن را پيش گرفته، در حوالی سال‌های ۱۰ـ ۱۳۰۹ وارد اردبيل میشود و به صورت سيار به عكاسی می‌‌پردازد. وی پس از مدتی به مشگين‌شهر بازگشته، همراه پسرش باز هم به صورت سيار، عكاسی را ادامه می‌‌دهد...
حاج بابا نظرزاده، خان بابا امیری، محمد الفبائی، غلامرضا الفبائی، عباسقلی سپهری و يونس فرزانه به ترتيب ديگر آغازگران عكاسی در اردبيل محسوب می‌‌شوند. برای كسب اطلاعات درباره اين افراد و نيز تماشای عكس‌های تاريخی اردبيل و مشگين‌شهر، از عكس‌های علی خان والی تا تصاوير ثبت شده توسط يونس فرزانه، می‌‌توانيد كتاب «پيشگامان عكاسی در اردبيل» «اسماعيل صادقيلر» را مطالعه كنيد. اين كتاب علاوه بر ارائه اطلاعات موجود پيرامون آغازگران عكاسی در اردبيل، مجموعه‌ای نفيس از عكس‌های تاريخی اردبيل را نيز با خوانندگان به اشتراك گذاشته؛ تصاويری كه بی‌‌ترديد از نظر تاريخ‌پژوهی اردبيل می‌‌توان آنها را با صفت منحصربه‌فرد ياد كرد.
معرفی بالا در صفحه ۴۶ شماره ۲۳۸-۲۳۷ ماهنامه جهان کتاب چاپ شد.
جهان کتاب. سال سیزدهم. بهمن و اسفند ۱۳۸۷
مادونایی با پالتوی خز