تشت‌گذاری، سنت عزاداران حسینی اردبیل
در فضای داخلی مساجد شهر اردبیل سکوهایی وجود دارد که روی آنها تشت‌های بزرگ مسی و برنجی گذاشته می‌شود. این تشت‌ها که نزد عزاداران حسینی اردبیل از حرمت خاصی برخوردار هستند، در طول سال روی جایگاه ویژه‌شان می‌مانند تا سه روز مانده به آغاز ماه محرم در آیینی که خاص عزاداری شهر اردبیل است و به آن «تشت‌گذاری» گفته می‌شود، مورد استفاده قرار بگیرند.
شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب شش محله‌ی اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر «محلات ششگانه» از آن یاد می‌کنند. هر محله اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه‌ها و مساجد کوچک‌تری بوده که در زبان محلی به آن «خولا» (شاخه) گفته می‌شود. عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات ششگانه و شاخه‌های آنها انجام می‌گرفته و اکنون نیز به همان ترتیب کهن، توسط محلات ششگانه و محلات تابع آنها سامان می‌یابد.
«بیوک جامعی»، پژوهشگر تاریخ اردبیل و عضو هیات امنای محلات ششگانه شهر ضمن اشاره به این نکته که آیین تشت‌گذاری به مناسبت آغاز روزهای عزاداری شهدای کربلا، فقط در شهر اردبیل دارای سابقه‌ی تاریخی است، در مورد این مراسم به خبرنگار "روزنامه‌ی سرمایه" می‌گوید: «مراسم تشت‌گذاری از روز ۲۷ ذی‌الحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصله‌ی سه روز، در نزدیک به ۲۰۰ مسجد اردبیل برگزار می‌شود. اولین تشت‌گذاری رسمی شهر روز ۲۷ ذی‌الحجه، پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر صورت می‌گیرد و سپس طی روزهای باقی مانده تا آغاز ماه محرم، بقیه محله‌ها هم اقدام به برگزاری این مراسم می‌کنند.»
جامعی نحوه‌ی تشت‌گذاری مسجد جامع اردبیل را اینگونه شرح می‌دهد: «تشت‌گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله "طوی" (یکی از محله‌های ششگانه شهر) مدیریت می‌شود. چند روز مانده به ۲۷ ذی‌الحجه تعدادی از زنان محله طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شستشوی تشت‌ها می‌کنند و سپس تشت‌ها را در گوشه‌ای از مسجد قرار می‌دهند. در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محله‌ی اصلی شهر، شش تشت آب وجود دارد. در روز تشت‌گذاری مسجد جامع، علاوه بر عزاداران محله طوی و توابع آن، ریش‌سفیدها یا رؤسای و هیات امنای پنج محله‌ی دیگر نیز حضور می‌یابند. بعد از عزاداری حسینیان محله طوی و محله‌های تابع آن، تشت هر محله توسط نماینده‌ی همان محله، با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می‌شود و روی سکویی که برای تشت‌ها در مسجد ساخته شده قرار می‌گیرد. بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه‌های آب را بر دوش می‌گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آنها را درون تشت‌ها خالی می‌کنند. عزاداران اردبیلی علاوه بر آنکه برای رفع تشنگی در طول ده روز عزاداری از آب تشت‌ها می‌نوشند، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را به عنوان تبرک به خانه‌ها می‌برند تا بیماران‌شان هم از آن آب بنوشند. البته با کم شدن آب باز هم آب تازه در تشت‌ها ریخته می‌شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد. روشن کردن شمع و خواندن دعای "فاتحه" نیز که دعای خاص آیین تشت‌گذاری است از دیگر برنامه‌های سنت تشت‌گذاری اردبیل به حساب می‌آید.»
عضو هیات امنای محله طوی تفاوت تشت‌گذاری مسجد جامع با سایر محله‌ها و مساجد شهر را اینطور بیان می‌کند: «فقط در تشت‌گذاری مسجد جامع است که شش تشت به نشان شش محله گذاشته می‌شود و ریش‌سفیدان پنج محله‌ی اصلی دیگر نیز حضور می‌یابند. در تشت‌گذاری مساجد دیگر فقط عزادارن یک محله یا یک مسجد به نشان همدلی حضور می‌یابند و تعداد تشت‌ها هم ثابت نیست. در هر حال باید گفت باشکوه‌ترین آیین تشت‌گذاری متعلق به مسجد جامع شهر است.»
نویسنده‌ی کتاب "آثار و ابنیه تاریخی اردبیل" در مورد سابقه‌ی تاریخی آیین تشت‌گذاری در اردبیل با اشاره به این نکته که سند تاریخی دقیقی در این خصوص به دست نیامده، می‌گوید: «بر اساس متن کامل و قدیمی دعای تشت‌گذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده و نویسنده در آن به بزرگداشت سلاطین صفوی نیز پرداخته، می‌توان حدس زد آیین تشت‌گذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد. اما آنچه مسلم می‌دانیم این است که در دوره‌ی قاجاریه تشت‌گذاری در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شده. البته در آن مقطع برای ریختن آب به درون تشت‌ها از مشک استفاده می‌کردند که اکنون مشک‌ها جای خود را به کوزه های آب داده‌اند.»
جامعی در ادامه به نکته‌ی دیگری نیز اشاره دارد: «تشت گذاری در عصر قاجاریه فقط در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شد و سپس سایر محلات اصلی شهر نیز نسبت به انجام این مراسم اقدام کردند. چنانکه اکنون در ۲۰۰ مسجد شهر اردبیل مراسم تشت‌گذاری برگزار می‌شود. علاوه بر این در سه دهه‌ی اخیر برگزاری مراسم تشت‌گذاری به سایر شهرهای استان اردبیل و بیشتر شهرهای استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی و چند شهر دیگر نیز تسری یافته. همچنین اردبیلی‌های مقیم تهران هم در آستانه‌ی آغاز ماه محرم اقدام به برپایی آیین تشت‌گذاری می‌کنند. در هر حال تا جایی که می‌دانیم قدیمی‌ترین آیین تشت‌گذاری در مسجد جامع اردبیل و روز ۲۷ ذی‌الحجه انجام شده است.»
تشت‌گذاری نشانه چیست؟
جامعی در خصوص تشت‌گذاری و علل انجام این کار چند احتمال را مطرح می‌کند. بنا به گفته‌ی وی تشت‌گذاری از یک طرف اهمیت مساله آب را نشان می‌دهد؛ چراکه آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق‌العاده بوده: «ایران کشوری نیمه‌خشک است و عراق و عربستان نیز کشورهایی خشک به حساب می‌آیند. پس به خودی خود آب برای ساکنان این مناطق مساله مهمی است. از طرف دیگر آب در حادثه‌ی کربلا جایگاه ویژه‌ای دارد. بر اساس مدارک تاریخی احتمال می‌رود حسین بن علی، امام سوم شیعیان در شهریور ماه که به "خرماپزان" معروف است، مکه را به قصد عراق ترک کرده باشد. بر اساس روایت‌های تاریخی پیش از رسیدن حسین بن علی و یاران و اهل بیتش به کربلا، "حر" برای بار نخست در منطقه‌ای به اسم "زباله" راه را بر امام سوم شیعیان بسته و حرکت کاروان وی را متوقف می‌سازد. حسین بن علی همانجا، علی‌رغم کمبود آب، دستور می‌دهد تشت‌هایی که همراه کاروان بوده را زمین بگذارند و آب مشک‌ها را درون تشت‌ها خالی کنند تا هم یاران خودش و هم سربازان حر از آن آب بنوشند و هر دو طرف، چارپایان‌شان را نیز سیراب سازند. این اتفاق هم می‌تواند یکی از دلایل ایجاد مراسم تشت‌گذاری محسوب شود. علاوه بر این اهمیت آب در روزهای تاسوعا و عاشورا هم بر کسی پوشیده نیست».
اما بنا به اظهارات جامعی نیاز عزاداران حسینی به نوشیدن آب نیز مقوله‌ی دیگری است که در بررسی ریشه‌های تشت‌گذاری نباید نسبت به آن بی‌توجه بود؛ چنانچه در قدیم که آب آشامیدنی را از چاه‌های سنگی مجاور شهر اردبیل کشیده و با گاری به شهر می‌آوردند، آب موجود در تشت‌ها ـ که مدام نیز پر می‌شد ـ، می‌توانست نیاز عزاداران به آب آشامیدنی را تامین کند.
پژوهشگر تاریخ اردبیل در نهایت، بزرگداشت آب به یاد حرکت عاشورا را یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد آیین تشت‌گذاری عنوان کرده و تشت‌گذاری را رسمی‌ترین استقبال اردبیلی‌ها از روزهای عزاداری امام سوم شیعیان می‌داند.
این مدرس دانشگاه همچنین به جایگاه اردبیل در عصر صفویه اشاره کرده و به سبب وجود مرقد شیخ صفی‌الدین، جد ششم شاه اسماعیل در این شهر، اردبیل را بعد از قم و مشهد به عنوان سومین شهر زیارتی ایران در عصر صفوی معرفی می‌کند. بنا به گفته‌ی وی تشکیل حکومت صفویه را باید اوج تجلی فرهنگ تشیع دانست و به دلیل اینکه شهر اردبیل خاستگاه صفویه به حساب می‌آمده، اردبیل صاحب سابقه‌ای عمیق در مقوله‌ی عزاداری برای شهدای کربلا شده است.
این گزارش دوم بهمن ۸۵ در شماره‌ی ۳۷۷ روزنامه‌ی سرمایه منتشر شد.
مادونایی با پالتوی خز