نگاهی به حرکت زنان در حکومت عثمانی

آونی اوزگورل/ Avni Özgürel

اگرچه پیشگامان حرکت زنان در امپراتوری عثمانی مانند زنان پیشاهنگ دنیای غرب جزء طبقه کارگر محسوب نمی‌شدند و اکنون نیز یادی از ایشان به عمل نمی‌آید، این گروه برای تأمین حضور زنان ترک در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، هنری و سیاسی تلاشی خستگی‌ناپذیر را به انجام رساندند. راهپیمایی زنان کارگر آمریکایی در روز هشتم ماه مارس سال ۱۸۵۷ که با هدف‌هایی همچون دستیابی به دستمزد برابر با مردان، تأمین محیط سالم و محدود شدن ساعت‌های کار صورت گرفت، اکنون به صورت طبیعی به عنوان «روز جهانی زن» گرامی داشته می‌شود، اما ارج گذاشتن به حرکت زنان غربی نباید باعث نادیده گرفته شدن ارزش فعالیت‌های زنان پیشگام دنیای شرق شود. 

در جغرافیای عثمانی به شکلی سنتی «زن» و «منزل» جدا از یکدیگر تعریف نمی‌شدند. حضور زنان در بیرون منزل، در دشت‌ها مربوط به کار مزرعه بود و در شهرها، در برخی کارگاه‌های جدید فقط به عنوان نظافتچی. علاوه براین، در استانبول عده محدودی زن در رختشوخانه‌ها به شستن لباس مردان مجرد می‌پرداختند و تعدادی دیگر که شوهران‌شان غذاخوری یا لبنیات‌فروشی داشتند، با تولیدات خانگی در اقتصاد خانواده مشارکت می‌کردند.

هرچند وضعیت فوق در سال ۱۸۳۹ با اعلام «تنظیمات» دچار تغییر شد، انجام «اصلاحات» و پذیرش لزوم داشتن تخصص و حرفه توسط زنان، با فرمان نهاد سیاست تحقق نیافت؛ چنانکه جنگ‌ها و شکست‌های پی در پی امپراتوری عثمانی و در نتیجه ایجاد جریان‌های عظیم مهاجرت به شهرهای بزرگ را باید بیش از هر عامل دیگری در پدید آمدن این تغییرات موثر دانست. مرگ ده‌ها هزار مرد در جبهه‌های جنگ، خانواده‌های ایشان را با گرسنگی و بدبختی دست به گریبان کرده بود و اعتراض لایه‌های متعصب جامعه نیز نمی‌توانست مانع راه زنانی شود که جز سیر کردن شکم کودکان‌شان و تأمین سر پناه، رؤیای دیگری در سر نداشتند. بدین ترتیب تعدادی از زنان به واسطه انجام کارهایی مثل بافندگی، دست‌فروشی و شستن ظروف در غذاخوری‌ها، به کسب درآمد پرداختند.

هم زمان با تغییرات فوق، در حالیکه آموزش دختران فقط به «مکتب‌خانه‌های صبیان» محدود بود، «باب عالی» یا به تعبیر امروز، «نخست وزیری» با درک شرایط موجود تأسیس مدارسی برای زنان و دختران جوان را در دستور کار خود قرار داد. علاوه بر این، عده‌ای از مردان نیز برای نخستین بار از ضرورت «ترقی و تعالی» زنان سخن به میان آوردند؛ چنانکه روزنامه «ترقی» در سال ۱۸۶۹ اقدام به انتشار ضمیمه هفتگی «ترقی مخدرات» کرد. پس از روزنامه ترقی، نشریه‌های دیگری نیز به انتشار مطالبی درباره زنان پرداختند و حتی چندی بعد، مجله «مربی مخدارت» به عنوان نخستین مجله ویژه زنان در سرزمین عثمانی، منتشر شد. در کنار نشریه‌های مذکور، کتاب‌هایی مثل «عائله مجموعه سی» (مجموعه خانواده)، اثر دانشمند نامی عثمانی، «شمس‌الدین سامی» و «انسانیت» نوشته «محمود جلال‌الدین» هم به مسائل مربوط به زنان توجه کردند. همه این آثار مکتوب نیز در کنار پرداختن به مقوله‌هایی چون آموزش، خانواده، تربیت کودک، اخلاق و اصول خانه‌داری، در ضرورت تحقق دو نکته اشتراک نظر داشتند: ا) نجات دادن زنان از نادانی ۲) دعوت زنان به مشارکت در تولید.  بدین ترتیب این گروه با زیر سؤال بردن ساختار جامعه سنتی، تأکید کردند که در غیاب زنان از دو عرصه تولید و سیاست، ترقی و توسعه امکان تحقق نخواهد یافت.

نشریه‌ها یا صفحه‌های مربوط به زنان که نسبت به ضرورت استفاده از کاریکاتور نیز آگاهی داشتند، اسارت زنان در پیله‌های خودبافته را مورد نقد قرار داده، کانون انتقادها را متوجه خانواده‌هایی کردند که به دلیل نگرانی‌های اخلاقی مانع تحصیل دختران‌شان در مدرسه می‌شدند. البته در این عرصه نباید به جایگاه ویژه مجله «ترقی مخدارت» کم توجهی کرد؛ زیرا این مجله در حالی برای نخستین بار به بیان مشکلات زناشویی و مسائل جنسی پرداخت که در آن زمان در گفتگوهای خصوصی نیز به صورت صریح سخنی درباره این موارد به میان نمی‌آمد. همچنین مجله مذکور در کنار اطلاع‌رسانی پیرامون حرکت زنان در سایر کشورها، به معرفی نویسندگان زن مطرح خارجی نیز می‌پرداخت.

مشروطیت و الگوی زن غربی

در شرایط پرجوش و خروش مشروطیت دوم، تفکر رویکرد به غرب و لزوم الگوپذیری از زنان غربی بر مطبوعات زنانه عثمانی حاکمیت یافت؛ تا حدی که همه عکس‌های چاپ شده در صفحه‌های داخلی این نشریه‌ها، متعلق به زنان اروپایی بود. به زودی صفحه‌های «مد» به نشریه‌های زنانه اضافه شد و سپس عکس روی جلد مجله‌های زنانه عثمانی نیز به زنان خارجی اختصاص یافت. در سال ۱۹۰۸ سبک غالب چهار مجله مطرح زنان، یعنی «محاسن»، «کادین‌لار دونیاسی» (دنیای زنان)، «کادین لیک» (زنانگی) و «هانیملار عالمی» (جهان بانوان) چیزی غیر از این نبود، با این تفاوت که مجله «کادین‌لار دونیاسی» عکس اعضاء «جمعیت مدافع حقوق نسوان عثمانی» را هم به چاپ می‌رساند. این اشخاص نخستین زنان مسلمانی به حساب می‌آیند که عکس‌شان در یک مجله به چاپ رسیده است. البته چاپ شدن تصویر این زنان، جنجال‌ها و محدودیت‌های خانوادگی شدیدی را نیز برای ایشان به همراه آورد.

اما چاپ تصویری از یک زن «مسلمان – ترک» روی جلد مجله تا سال ۱۹۱۹ و انتشار نشریه «اینجی» (مروارید) به طول انجامید. مجله اینجی که در امپراتوری شکست‌خورده و تحت اشغال عثمانی – پس از جنگ جهانی اول – زنان ترک را مخاطب قرار داده بود، در جلد نخستین شماره خود طرحی از تیپ جدید و به زعم خود ایده‌آل یک زن عثمانی ارائه کرد. در پرتره چاپ شده روی جلد مجله «اینجی»، زنی روسری به سر، آرایش کرده و با گردنبندی از مروارید دیده می‌شد که اگرچه گوشه‌های روسری را از جلو گردن رد کرده و در پشت سر محکم گره زده بود، دسته‌ای کوچک از موهایش در دو طرف صورت از زیر روسری بیرون مانده بود. چندی بعد مجله «سوس» (زینت) از نشریه‌های عصر جمهوری نیز تصویر روی جلد مجله اینجی را به عنوان تیپ مطلوب خود برگزید.

در جریان آخرین تحولات به وقوع پیوسته در عثمانی، پیشاهنگی آنکارا در عرصه مطبوعاتی نیز به اثبات رسید؛ چنانکه در نشریات زنانه چاپ آنکارا، موارد مربوط به مد و ظاهر زنان در درجه دوم اهمیت قرار داشت و اولویت نخست با مقوله آموزش بود. «مکتبلی» (صاحب مکتب) و «شکوفه‌زار» دو مجله‌ای بودند که در آخرین مقطع حیات عثمانی منتشر شده و از همان نخستین شماره به حمایت از تحصیل و اشتغال زنان پرداختند. صاحب امتیاز مجله «شکوفه‌زار»، «عفیفه خانم» دختر یکی از آخرین وزراء آموزش و پرورش عثمانی (منیف پاشا) بود و در هیأت تحریریه این مجله فقط زنان مسلمان حضور داشتند. در مجله «شکوفه‌زار»، خلاف سایر نشریات زنانه آن عصر، حتی یک متن هم در تبلیغ «زن خوب خانه‌دار شدن» و «مادر و همسری صادق بودن» به چاپ نرسید. «عفیفه خانم» در نخستین شماره مجله‌اش در مقاله‌ای نوشته بود: «ما طایفه‌ای هستیم که هدف استهزاء مردان قرار گرفته‌ایم. آنها از روی تمسخر موی ما را بلند و تدبیرمان را کوتاه می‌دانند. ما بدون اینکه مردانگی را به زنانگی ترجیح بدهیم یا زنانگی را به مردانگی، برای اثبات درست نبودن این ادعا تلاش خواهیم کرد.» یادداشت عفیفه خانم از آنجا که نخستین مقاله‌ای است که در ترکیه با هدف تلاش برای کسب برابری بین زن و مرد انتشار یافته، دارای اهمیتی تاریخی است...

منبع: روزنامه رادیکال/ چاپ ترکیه/ ۱۱ مارس ۲۰۰۷

این ترجمه در صفحه زنان شماره ۷۴۸ روزنامه سرمایه چاپ شد/ سه شنبه ۷ خرداد ۸۷